Gustav Meyrink, urodzony w Wiedniu pisarz, okultysta, teozof, ekscentryk, większość życia spędził w mrocznej, pełnej tajemnic Pradze, której charakter znacząco wpłynął na jego twórczość. Zadebiutował dosyć późno, bo w 1901 r. – wcześniej pracował w firmie eksportowej, a także, wraz z przyjacielem, założył bank. Bezpodstawnie posądzony o malwersacje finansowe spędził kilka miesięcy w więzieniu. Jego firma nigdy już nie odzyskała dawnej reputacji, w wyniku czego postanowił opuścić Pragę i wyjechać do Szwajcarii i Niemiec. Tam powstały prawie wszystkie jego utwory: w tym opowiadanie Gabinet figur woskowych, powieści Zielona twarz, Noc Walpurgi oraz najsłynniejszy Golem, którego mam przyjemność właśnie recenzować.
Już po przeczytaniu pierwszej strony można się zorientować, że mamy do czynienia z utworem niezwykłym. Słowem kluczowym w opisie książki jest bez wątpienia „sen”: rzeczywiście, utwierdza nas w tym przekonaniu już pierwszy rozdział (notabene zatytułowany właśnie „Sen”). Granice fabularnej rzeczywistości częstokroć nam się zacierają, nie wiadomo, gdzie kończy się wizja senna, a zaczyna rzeczywistość. I tak naprawdę nie jesteśmy tego pewni aż do końca książki, gdzie dochodzi do niezwykłego wyjaśnienia (czy na pewno jest to wyjaśnienie definitywne?) dziwnych wizji i onirycznej atmosfery.
Drugi element dominujący: mrok. Czytając książkę wyobrażałem sobie mgłę i ciemności spowijające miejsce akcji – dzielnicę żydowską w czeskiej Pradze – nawet wtedy, gdy akcja rozgrywała się w dzień! Ta niezwykła właściwość książki zadowolić może zwłaszcza fanów literatury grozy – dzięki mrocznej atmosferze ani na chwilę nie opuszcza nas niepokój.
Czym jeszcze książka przykuje czytelnika horrorów? Właśnie legendą o tytułowym Golemie, glinianym homunkulusie, który pojawia się na ulicach Pragi raz na 33 lata, wychodząc z domu, w którym znajduje się niedostępny, zamknięty z każdej strony ścianami pokój. W czasie pojawienia się budzącej grozę istoty miasto ogarnia fala paniki, dziwnych morderstw i zaginięć. Najbardziej intryguje jednak niezwykły związek, jaki łączy narratora z tytułowym sztucznym człowiekiem. Atanazy Pernat, główny bohater powieści, w trakcie trwania akcji odkrywa coraz więcej elementów łączących go z Golemem.
I tu wkraczamy w dziedzinę, w której Meyrink był mistrzem – okultyzm, Kabałę, ezoterykę, tarot… Autor w genialny wręcz sposób wykorzystał posiadaną przez siebie wiedzę tajemną, wplatając w powieść wiele symboli, tropów i zagadek, co sprawia, że losy Pernata wydają się jeszcze bardziej tajemnicze, ale i tym samym niezrozumiałe dla czytelnika, który nie posiadł takowej wiedzy. Oczywiście każdy z nas, jeśli skupi się wystarczająco, dokona pewnych interpretacji poszczególnych elementów układanki, lecz nie zyskujemy pewności, iż jest to choć w przybliżonym stopniu interpretacja, której oczekiwałby od nas autor Golema.
Na szczęście wydanie Zielonej Sowy z 2004 roku, które miałem przyjemność czytać, ratuje czytelnika świetnym posłowiem autorstwa Tomasza Maciosa, znawcy Kabały. Macios analizuje kolejne etapy powieści, wskazując w elementach fabuły na rozmaite powiązania z Kabałą oraz wyjaśniając niejasne dla laików (czyli również dla mnie) symbole. Uzupełnia również lub poprawia błędy, jakie zaistniały w interpretacjach opublikowanych we wcześniejszych wydaniach powieści w Polsce. Wszystko to czyni w tak przekonujący sposób, iż nie mam wątpliwości, że przeniknął umysł geniusza Meyrinka. Dzięki tej analizie czytelnik dostrzeże prawdziwą, duchową wartość dzieła.
Bez wątpienia jest to powieść ciekawa, w moim mniemaniu wręcz genialna, której tak samo blisko do mrocznych tworów dekadenckiej cyganerii, jak i zawiłych dzieł symbolistów. Powieść ciekawa, ale, co niektórych może zmartwić, niezwykle wymagająca. Nie jest to dzieło, które czyta się łatwo i bez żadnego zastanowienia, to raczej powieść-zagadka, która intryguje badaczy literatury i wiedzy tajemnej na całym świecie aż do dziś dnia. Warto po nią sięgnąć, chociażby po to, by przekonać się, jak zawiła i pełna grozy może okazać się droga człowieka ku wyższym stanom duchowości.